کدام کشورها به دنبال حذف دلار از تبادلات بین‌المللی هستند؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ ترامپ پیش از آن‌که به نیمه دوره ریاست‌جمهوری خود برسد، بسیاری از معادلات بین‌المللی را تغییر داد. خروج از توافقات بین‌المللی، تشدید تحریم‌های یک‌جانبه، تیره کردن روابط با متحدان سابق و به طور خلاصه، منزوی کردن آمریکا در جهان، مهم‌ترین دست‌آوردهای دولت دونالد ترامپ تا کنون بوده‌اند. به عبارت دیگر، ادعای سال گذشته (۲۰۱۸) ترامپ در مجمع عمومی سازمان ملل مبنی بر این‌که دولتش «در کم‌تر از دو سال، تقریباً بیش از هر دولت دیگری در تاریخ آمریکا دست‌آورد داشته است» کاملاً درست است، فقط با این توضیح که این دست‌آوردها به سود آمریکا نبوده‌اند، بلکه به ضرر این کشور بوده‌اند. یکی از این «دست‌آورد» های بزرگ دولت ترامپ، که شاید تحت ریاست‌جمهوری هیچ فرد دیگری قابل‌تصور نبود، تشویق و بلکه وادار کردن دوستان و دشمنان آمریکا به فاصله گرفتن از دلار بوده است. خبرگزاری روسی «راشاتودی» اخیراً طی گزارشی روند فاصله گرفتن کشورها و اقتصادهای مهم دنیا از ارز آمریکا را بررسی کرده است. این گزارش تحت عنوان «۵ کشور مهمی که تصمیم گرفته‌اند دلار را رها کنند، و دلایل این اقدام آن‌ها » توضیح می‌دهد که چگونه ریاست‌جمهوری ترامپ موجب شده تا ایران، روسیه، چین، هند و ترکیه از جمله کشورهایی هستند که در مقابل تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی آمریکا رو به سیاست استفاده از ارزهای جایگزین به جای دلار آورده‌اند.

سال گذشته، پر از حوادثی بود که ناگزیر، فضای ژئوپلتیک جهان را به دو اردوگاه تقسیم کرد: کشورهایی که هنوز طرف‌دار استفاده از پول آمریکا به عنوان یک ابزار مالی جهانی هستند، و آن‌هایی که دارند به دلار پشت می‌کنند. تنش‌های جهانی بر اثر تحریم‌های اقتصادی و مناقشات تجاری‌ای که واشینگتن عامل به وجود آمدن آن‌ها بوده، کشورهای هدفِ این اقدامات را وادار کرده است تا نگاه تازه‌ای به مسئله سیستم‌های جایگزین پرداخت مالی بیندازند و به فکر رها کردن سیستم کنونی و تحت سلطه دلار آمریکا باشند.

راشاتودی اول از همه به سراغ چین می‌رود و تأثیر تنش‌های تجاری کم‌سابقه (و بلکه بی‌سابقه) میان واشینگتن و پکن به عنوان اولین و دومین اقتصاد بزرگ دنیا (به ترتیب) بر تصمیم چینی‌ها مبنی بر کاهش وابستگی و نهایتاً حذف دلار از تراکنش‌های تجاری‌اش با کشورهای دیگر دنیا را خاطرنشان می‌کند:

جنگ تجاری میان آمریکا و چین، که هم‌چنان ادامه دارد، و تحریم‌های واشینگتن علیه بزرگ‌ترین شرکای تجاری پکن، دومین اقتصاد بزرگ دنیا را وادار به برداشتن گام‌هایی در جهت کاهش وابستگی به دلار کرده است. دولت چین به اقتضای سبک منحصربه‌فردش در اِعمال قدرت نرم، هیچ‌گونه [اعلام علنی و] بیانیه پرسروصدایی درباره این مسئله [اقداماتش برای حذف دلار] صادر نکرده است، اما «بانک خلق چین» [بانک مرکزی چین] مرتباً سهام خود در آمریکا را کم‌تر و کم‌تر کرده است. چین اگرچه هنوز هم بزرگ‌ترین سهام‌دار خارجی آمریکا محسوب می‌شود، اما اکنون سهامش در این کشور را به پایین‌ترین میزان خود از ماه می سال ۲۰۱۷ تا کنون کاهش داده است.

گزارش، درباره تلاش‌های دیگر چین برای کنار گذاشتن تدریجی دلار نیز توضیح می‌دهد: نکته این‌جاست که چین به جای آن‌که فوراً دلار آمریکا را کنار بگذارد، ابتدا دارد تلاش می‌کند تا ارز خودش، یعنی یوان، را «بین‌المللی‌سازی» [و به عنوان یک ارز مرجع در تبادلات جهانی مطرح] کند. یوان [از سال ۲۰۱۶] در کنار دلار آمریکا، یوروی اروپا، یِن ژاپن و پوند انگلیس در سبد ارزی صندوق بین‌المللی پول [موسوم به سبد «حق برداشت ویژه» متشکل از ارزهای معتبری که این صندوق از آن‌ها برای وام دادن به کشورها استفاده می‌کند] قرار دارد و پکن اخیراً گام‌های دیگری نیز برای تقویت این ارز برداشته که از جمله آن‌ها افزایش ذخایر طلا، امضای قراردادهای خرید نفت به یوان، و استفاده از این ارز در تجارت با شرکای بین‌المللی‌اش است.

در ادامه گزارش می‌خوانیم: چین در قالب بخشی از پروژه بلندپروازانه «کمربند و جاده» خود، قرار است تمهیدات و تسهیلات لازم برای «معاوضه» [و تبادل تجاری] را در کشورهای عضو این پروژه با هدف ترویج یوان فراهم آورد. علاوه بر این، چین دارد با جدیت، رسیدن به یک توافق‌نامه تجارت آزاد به نام «شراکت جامع اقتصادی منطقه‌ای [۲] » با حضور کشورهای جنوب شرقی آسیا را دنبال می‌کند. این پیمان تجاری به راحتی می‌تواند جایگزین «شراکت فرااقیانوسی» شود، همان توافق‌نامه تجاری چندجانبه‌ای که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، اندکی پس از آغاز ریاست‌جمهوری‌اش و پیش از این توافق حتی شکل بگیرد، آن را پاره کرد. در طرف مقابل، ۱۶ کشور شراکت جامع اقتصادی منطقه‌ای را امضا کرده‌اند و پیش‌بینی می‌شود این توافق‌نامه در صورت شکل گرفتن، حدود ۳/۴ میلیارد نفر از جمعیت جهان را در خود جای بدهد و مجموعاً ۴۹/۵ تریلیون دلار، یعنی تقریباً ۴۰ درصد از کل تولید ناخالص داخلی جهان، را شامل شود.

راشاتودی سپس به سراغ هند می‌رود که دومین کشور پرجمعیت و یکی از اقتصادهای بزرگ جهان به شمار می‌رود و به همین خاطر برای تأمین نیازهای خود، به مقادیر فراوانی کالا و انرژی نیاز دارد. تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه شرکای تجاری و نظامی هند، این کشور را با دردسر مواجه کرده و دهلی‌نو را وادار نموده تا از زیر فشار اقتصادی واشینگتن خارج شود. خبرگزاری روسی راشاتودی در این‌باره تصریح می‌کند:

هند ششمین اقتصاد بزرگ جهان را دارد و یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان کالا به شمار می‌رود. بنابراین تعجبی ندارد که این کشور به طور مستقیم تحت تأثیر بسیاری از تنش‌های ژئوپلتیک در جهان قرار بگیرد از تحریم‌های اِعمال‌شده علیه شرکای تجاری‌اش و به طور قابل‌توجهی آسیب ببیند. سال ۲۰۱۸، و در نتیجه تحریم‌های اقتصادی آمریکا علیه روسیه، دهلی‌نو برای خرید سامانه دفاع هوایی اس -۴۰۰ از مسکو از ارز خودش، یعنی روپیه، استفاده کرد. پس از اِعمال مجدد تحریم‌ها توسط دولت آمریکا علیه ایران، هند هم‌چنین مجبور شد برای خرید نفت خام از جمهوری اسلامی نیز از روپیه استفاده کند. هندی‌ها ماه دسامبر [سال ۲۰۱۸] نیز یک توافق‌نامه معاوضه ارزی را با امارات امضا کردند که به موجب آن، دو طرف در روابط تجاری و سرمایه‌گذاری میان خود از یک ارز ثالث استفاده نخواهند کرد. با توجه به این‌که هند سومین کشور [و اقتصاد] بزرگ دنیا با احتساب «برابری قدرت خرید» محسوب می‌شود، اقدام این کشور به کنار گذاشتن دلار، می‌تواند نقش این ارز در تجارت جهانی را به طور قابل‌ملاحظه‌ای کاهش دهد.

دهلی‌نو پس از اعلام خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و اِعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران، ابتدا از درِ توافق و تسامح با دولت ترامپ وارد شد و تقاضای معاف شدن از تحریم‌های ضدایرانی را مطرح کرد. با این حال، هندی‌ها که مسئله تأمین انرژی برای مردم خود را موضوعی موجودیتی می‌دانستند، منتظر کوتاه آمدن واشینگتن نماندند و رسماً اعلام کردند بی‌توجه به تحریم‌های آمریکا به واردات نفت از ایران ادامه خواهند داد؛ دقیقاً مانند همان موضعی که چینی‌ها از ابتدای اِعمال مجدد تحریم‌ها علیه تهران، درباره واردات نفت از ایران و روابط تجاری با جمهوری اسلامی اتخاذ کرده بودند. کمپانی‌های نفتی هند، در اوج هیاهوی اِعمال مجدد تحریم‌های نفتی علیه تهران در ماه نوامبر، سفارش میلیون‌ها بشکه نفت را به ایران دادند که نشان می‌داد دهلی‌نو عملاً تحریم‌های واشینگتن را در معادلات خود وارد نکرده است.

روابط هند با ایران به موضوع نفت هم خلاصه نمی‌شود، بلکه به عنوان نمونه، استفاده از بندر چابهار نیز برای اقتصاد هندی‌ها فوق‌العاده اهمیت دارد. بندر اقیانوسی چابهار می‌تواند به کانالی مهم برای صادرات محصولات هندی به بخش مهمی از بازارهای آسیایی تبدیل شود. این واقعیت، اواخر سال ۲۰۱۷ میلادی و پس از آن‌که اولین محموله گندم‌های هندی با دور زدن پاکستان، از طریق بند چابهار به افغانستان رسید، زیر دندان هندی‌ها مزه کرد. اگرچه فراز و نشیب در زمینه سرمایه‌گذاری‌های وعده‌داده‌شده دهلی‌نو برای توسعه بندر چابهار هنوز هم زیاد است، اما شواهد نشان می‌دهد که «نارندرا مودی» نخست‌وزیر هند هم‌چنان بندر چابهار را بهترین مسیر ترانزیتی برای دست‌یابی کشورش به بازارهای آسیای مرکزی و هم‌چنین مناطق فراتر از آن می‌داند.

راشاتودی در بخشی از گزارش خود تلاش‌های ترکیه و انگیزه‌های این کشور برای کاهش و حذف وابستگی به دلار آمریکا را نیز یادآور می‌شود. ترکیه به عنوان یکی از متحدان آمریکا در ناتو، طی دو سال اخیر شاهد تنش‌های عمیقی با دولت ترامپ بوده است که منشأ اصلی آن‌ها کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ علیه دولت اردوغان بود. در گزارش راشاتودی درباره اقدامات آنکارا برای تضعیف جایگاه دلار می‌نویسد:

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، سال ۲۰۱۸ اعلام کرد که قصد دارد از طریق اتخاذ یک سیاست جدید مبنی بر تجارت غیردلاری با شرکای بین‌المللی خود، به انحصار دلار آمریکا پایان دهد. اردوغان مدتی بعد خبر داد که آنکارا دارد خود را آماده می‌کند تا برای تجارت با چین، روسیه و اوکراین از ارزهای ملی استفاده نماید. ترکیه هم‌چنین مذاکراتی را با ایران انجام داد تا در صورت امکان در معاملات تجاری با تهران نیز به جای دلار از ارزهای ملی دو کشور استفاده شود. ترکیه برای انجام این اقدامات، دلایل سیاسی و اقتصادی خود را داشت. روابط میان آنکارا و واشینگتن، پس از کودتای نظامی ناکام در ترکیه که سال ۲۰۱۶ با هدف سرنگون کردن حکومت اردوغان صورت گرفت، رو به وخامت گذاشت. گزارش‌ها حاکی از آن است که اردوغان اعتقاد دارد آمریکا ممکن است در این کودتا ایفای نقش کرده باشد. به علاوه، رئیس‌جمهور ترکیه به علت پناه دادن واشینگتن به «فتح‌الله گولن»، رهبر مذهبی تُرک که اردوغان او را مغز متفکر کودتا می‌داند، از دولت آمریکا انتقاد دارد.

اگرچه اختلافات سیاسی میان ترکیه و آمریکا جرقه اولیه تیره شدن روابط میان دو کشور در دولت ترامپ را زد، اما تصاویر منتشرشده از شهروندان ترکیه‌ای در حال خرد کردن گوشی‌های آیفون و پاک کردن دماغ‌شان با دلار، بعد از تحریم آنکارا توسط دولت ترامپ و آغاز تنش‌های اقتصادی در ترکیه بود که اینترنت را پُر کرد. راشاتودی درباره دست‌گیری یک کشیش آمریکایی در ترکیه که فاز اقتصادی تنش‌ها میان این کشور و آمریکا را کلید زد می‌نویسد:

اقتصاد ترکیه پس از آن سقوط کرد که واشینگتن به خاطر بازداشت «اندرو برانسون» علیه این کشور تحریم‌های اقتصادی وضع کرد؛ برانسون [که اواسط ماه اکتبر سال ۲۰۱۸ آزاد و راهی آمریکا شد] یک کشیش آمریکایی است که مقامات ترکیه پس از کودتای سال ۲۰۱۶ او را به اتهام تروریسم دست‌گیر کرده بودند. اردوغان بارها واشینگتن را به آغاز یک جنگ جهانی تجاری، از جمله با تحریم ترکیه و تلاش برای منزوی کردن ایران، متهم کرده است. یکی از اتفاقاتی که آتش تنش‌ها میان ترکیه و آمریکا را شعله‌ورتر کرد، تصمیم این کشور عضو ناتو برای خرید سامانه موشکی [دفاع هوایی] اس -۴۰۰ از روسیه بود. البته علاوه بر همه این‌ها، یکی دیگر از اهداف ترکیه از رها کردن دلار، حمایت از ارز ملی خودش، یعنی لیره، است. لیره طی سال ۲۰۱۸ تقریباً نیمی از ارزش خود را در برابر دلار از دست داد و سقوط ارزش آن با رشد تورم و افزایش قیمت کالاها و خدمات در ترکیه همراه بود.

راشاتودی ایران را یکی دیگر از کشورهای مهمی می‌داند که اخیراً به فکر کاهش نفوذ دلار در روابط تجاری و اقتصادی‌اش با دنیا افتاده است. این خبرگزاری روسی در این‌باره تصریح می‌کند:

بازگشت پیروزمندانه ایران به عرصه تجارت جهانی [پس از امضای برجام] مدت زیادی دوام نیاورد. دونالد ترامپ مدت کوتاهی پس از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، تصمیم گرفت تا از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ میان ایران و گروه ۱+۵ (شامل آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه، چین و اتحادیه اروپا) خارج شود. این کشور غنی از نفت، بار دیگر هدف تحریم‌های شدید واشینگتن قرار گرفته و آمریکا تهدید کرده است که هر کشوری را که این تحریم‌ها را نقض کند، [به موجب تحریم‌های غیرمستقیم موسوم به «تحریم‌های ثانویه»] مجازات خواهد نمود. این اقدامات تنبیهی، انجام معاملات تجاری با جمهوری اسلامی را ممنوع و صنعت نفت این کشور را محدود کرده است.

راشاتودی درباره تأثیر این تحریم‌ها بر اراده ایران در جهت کاهش وابستگی به دلار می‌نویسد: «تحریم‌ها تهران را وادار به یافتن جایگزین‌های برای دلار به منظور روش دریافت درآمدهای حاصل از صادرات نفت کرده است. ایران با هند توافق کرده است که هزینه نفت را با استفاده از روپیه از دهلی‌نو دریافت کند. این کشور هم‌چنین درباره تبادل کالا با عراق نیز مذاکره و توافق کرده است. تهران و بغداد با توجه به مشکلات بانکی بر اثر تحریم‌های اقتصادی آمریکا، بر سر استفاده از دینار عراق در تراکنش‌های دوجانبه به منظور کاهش وابستگی به دلار نیز به توافق رسیده‌اند.» ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت دنیا، با برخی دیگر از خریداران نفت خود، از جمله چین و حتی اتحادیه اروپا، نیز درباره کنار گذاشتن دلار در تراکنش‌های مربوط به نفت اتفاق‌نظر دارد. پکن به دلیل جنگ تجاری‌ای که با آمریکا دارد از هر روشی برای تضعیف دلار استفاده خواهد کرد و بنابراین فروش نفت ایران به چین با استفاده از ارزهای محلی دو کشور، چنان‌که محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران نیز پیشنهاد آن را مطرح کرده است، می‌تواند هم نیازهای نفتی چین را برطرف کند و هم راهی برای دور زدن تحریم‌ها در اختیار تهران قرار دهد.

استفاده از ارزهای محلی، یکی از راه‌های مهم برای کاهش وابستگی به دلار و بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی است، اما به هیچ عنوان تنها راه نیست. شواهد نشان می‌دهد استفاده از ارزهای رمزی دیجیتال نیز می‌تواند تا حد زیادی به تضعیف رژیم تحریم‌های آمریکا کمک کند. چند ماه پیش «محمدجواد آذری جهرمی» وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران رسماً اعلام کرد یک ارز رمزی ملی در حال عبور از مراحل آزمایشی است. اگر این ارز رمزی به خوبی طراحی و تهیه شده باشد، پس از عرضه می‌تواند به عنوان یک ارز رسمی برای برقراری روابط تجاری با کشورهایی مانند روسیه و چین (که آن‌ها هم در حال کار روی ارزهای رمزی خودشان هستند) و سایر کشورهایی که به دنبال کاهش وابستگی به دلار هستند، مورد استفاده قرار بگیرد. به شرط طراحی دقیق، این ارزها می‌توانند دخالت آمریکا در امور اقتصادی کشورهای استفاده‌کننده از آن‌ها را کاملاً قطع کند یا دست‌کم به حداقل ممکن برساند.

آخرین کشوری که راشاتودی به اقدامات آن در کاهش وابستگی به ارز آمریکا می‌پردازد، خود روسیه است. با وجود آن‌که بسیاری از کارشناسان آمریکایی ترامپ را طرف‌دار روسیه می‌دانستند و حتی سیاستمداران این کشور پوتین را به دخالت در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۱۶ آمریکا و کمک به روی کار آمدن ترامپ متهم می‌کردند، اما روابط میان واشینگتن و مسکو طی دو سال اخیر نه تنها بهبود پیدا نکرده، بلکه بدتر از گذشته شده است. بخشی از این تنش‌ها مستقیماً به تلاش‌های دموکرات‌ها در آمریکا برای ایجاد مانع مقابل نزدیک شدن ترامپ به روسیه و وادار کردن رئیس‌جمهور به امضای مداوم قوانین جدید تحریمی علیه مسکو برمی‌گردد. علاوه بر دعواهای حزبی و داخلی در آمریکا، رقابت تسلیحاتی میان این کشور و روسیه نیز یکی از مهم‌ترین دلایل اقدام واشینگتن به تحریم خریداران تسلیحات نظامی از مسکو بوده است. به عنوان نمونه، چنان‌که گفته شد، اقدامات هند و ترکیه در خرید سامانه پدافندی اس -۴۰۰ از روسیه اصلاً به مذاق آمریکایی‌ها خوش نیامده است و تهدید تحریم کشورها توسط آمریکا به خاطر برقراری روابط نظامی با روسیه، همواره وجود داشته و دارد.

پرزیدنت پوتین معتقد است که آمریکا با «تضعیف اعتماد [بین‌المللی] به دلار» مرتکب «اشتباه استراتژیک عظیمی» شده است. رئیس‌جمهور روسیه هرگز خواستار محدود کردن معاملات دلاری یا ممنوعیت استفاده از ارز آمریکا نشده است، اما «آنتون سیلوانوف» وزیر اقتصاد روسیه سال ۲۰۱۸ گفت که این کشور باید سهام خود در آمریکا را با دارایی‌های امن‌تری مانند روبل، یورو و فلزات گران‌بها [از جمله طلا] جایگزین کند. با توجه به تحریم‌هایی که از سال ۲۰۱۴ [و مداخله روسیه در اوکراین] به این سو، دائماً علیه روسیه وضع شده و به دلایل مختلفی [از مداخله مسکو در امور اوکراین و ملحق کردن شبه‌جزیره «کریمه» به خاک خود گرفته تا ایجاد بی‌ثباتی در امور بین‌المللی و از جمله نفوذ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا] تشدید گردیده است، روسیه پیش‌تر چندین بار در جهت حذف دلار از اقتصاد خود گام برداشته است.

خبرگزاری راشاتودی درباره پیش‌رفت و نتایج اقدامات مسکو در زمینه حذف دلار از روابط تجاری و اقتصادی خود نیز این‌گونه توضیح می‌دهد: پس از آن‌که آمریکا تهدید کرد تحریم‌های شدیدتری علیه روسیه وضع خواهد کرد که نظامی مالی این کشور را هدف قرار می‌دهند، مسکو یک سیستم ملی پرداخت را به عنوان جایگزینی برای سوئیفت، «ویزا» و «مسترکارت» ایجاد نمود. روسیه هم‌چنین با امضای توافق‌های معاوضه ارزی با شماری از کشورها، از جمله ایران، چین و هند، تا کنون موفق شده است تا دلار را از بخشی از روند صادرات خود حذف کند. این کشور اخیراً پیشنهاد کرده است تا در تجارت با اتحادیه اروپا نیز به جای دلار آمریکا از یورو استفاده نماید. روسیه که زمانی یکی از ۱۰ کشور دارای بیش‌ترین سهام در آمریکا بود، اکنون تقریباً کل این سهام را فروخته و از درآمد حاصل از این فروش برای تقویت ذخایر خارجی خود [در کشورهای دیگر] و هم‌چنین تقویت ذخایر طلایش با هدف ایجاد ثبات در ارز خود، یعنی روبل، استفاده کرده است.

آن‌چه در بالا گفته شد، تنها اقداماتی نیست که کشورهای مختلف در دنیا برای حذف یا دست‌کم کم‌رنگ کردن سلطه دلار بر اقتصاد دنیا در پیش گرفته‌اند. علاوه بر کشورهای ایران، چین، روسیه، هند و ترکیه، سایر قربانیان تحریم‌های آمریکا، نظیر ونزوئلا و کوبا، و حتی متحدان سابق واشینگتن که اکنون استقلال سیاسی و اقتصادی خود را به شدت در خطر می‌بینند، نظیر اتحادیه اروپا، طی ماه‌های گذشته به دنبال آن بوده‌اند که با تقویت ارزهای خودشان بتوانند از زیر فشار اقتصادی آمریکا با اهرم دلار خارج شوند.